قسمت اول “واکسن از زبان WHO” : واکسن ها چگونه کار می کنند؟
- مقاله ای که ملاحظه می فرمایید، مقاله نخست از سری مقالات سازمان جهانی بهداشت (WHO) در رابطه با واکسن ها به خصوص واکسن کووید-19 است.
میکروب ها هم در محیط اطراف و هم در بدن ما وجود دارند. زمانی که فردی مستعد باشد و با با یک میکروارگانیسم ناسالم مواجه شود، می تواند منجر به بیماری و مرگ شود.
بدن راه های زیادی برای دفاع از خود در برابر پاتوژن ها (عوامل بیماری زا) دارد. پوست، موکوس و مژک ها (موهای میکروسکوپی که مواد زاید را از ریه ها دور می کنند) همگی به عنوان موانع فیزیکی برای جلوگیری از ورود عوامل بیماری زا به بدن در وهله اول عمل می کنند.
هنگامی که یک پاتوژن بدن را آلوده می کند، سیستم دفاعی بدن ما به نام سیستم ایمنی فعال می شود و عامل بیماری زا مورد حمله قرار داده و آن را از بین می رود یا بر آن غلبه می کند.
واکنش طبیعی بدن
پاتوژن یک باکتری، ویروس، انگل یا قارچ است که می تواند باعث ایجاد بیماری در بدن شود. هر پاتوژن از چندین بخش تشکیل شده است که معمولاً منحصر به آن پاتوژن خاص و بیماری ناشی از آن می باشد. بخشی از یک پاتوژن که باعث تشکیل آنتی بادی می شود، آنتی ژن نامیده می شود. آنتی بادی ها تولید شده در پاسخ به آنتی ژن پاتوژن، بخش مهمی از سیستم ایمنی را تشکیل می دهند. آنتی‌بادی ها را می توان به عنوان سربازان سیستم دفاعی بدن خود در نظر گرفت. هر آنتی بادی یا سرباز در سیستم ایمنی ما برای تشخیص یک آنتی ژن خاص آموزش دیده است. ما هزاران آنتی بادی مختلف در بدن خود داریم. هنگامی که بدن انسان برای اولین بار در معرض آنتی ژن قرار می گیرد، زمان لازم است تا سیستم ایمنی پاسخ دهد و آنتی بادی های مخصوص آن آنتی ژن را تولید کند.
در طول این مدت، فرد مستعد ابتلا به بیماری است.
پس ازاین که آنتی بادی های اختصاصی آنتی ژن تولید می شوند، آنها با بقیه سیستم ایمنی برای از بین بردن پاتوژن و متوقف کردن بیماری همکاری می کنند. آنتی‌بادی‌های یک پاتوژن معمولاً انسان را در برابر پاتوژن دیگر محافظت نمی‌کنند، مگر زمانی که دو پاتوژن بسیار شبیه یکدیگر باشند، مانند پسرعموها! هنگامی که بدن در پاسخ اولیه خود به آنتی ژن، آنتی بادی تولید می کند، سلول های خاطره تولید کننده آنتی بادی را نیز ایجاد می کند که حتی پس از شکست پاتوژن توسط آنتی بادی ها، زنده می مانند. اگر بدن بیش از یک بار در معرض همان پاتوژن قرار گیرد، پاسخ آنتی بادی بسیار سریعتر و مؤثرتر از دفعه اول است زیرا سلولهای خاطره آماده ترشح آنتی بادی علیه آن آنتی ژن هستند.
این بدان معنی است که اگر فرد در آینده در معرض پاتوژن خطرناک قرار گیرد، سیستم ایمنی بدن او میتواند فوراً پاسخ دهد و او را در برابر بیماری محافظت کند.
چگونه واکسن ها کمک می کنند؟
واکسن ها معمولا حاوی بخش های ضعیف شده یا غیرفعال یک ارگانیسم خاص (آنتی ژن) هستند که باعث ایجاد پاسخ ایمنی در بدن می شود. واکسن های جدیدتر به جای خود آنتی ژن حاوی نقشه تولید آنتی ژن هستند. صرف نظر از اینکه واکسن از خود آنتی ژن تشکیل شده است یا صرفا حاوی نقشه ای است که بدن آنتی ژن را از روی آن تولید می کند، این نسخه ضعیف شده باعث ایجاد بیماری مزبور در فرد دریافت کننده واکسن نمی شود، اما باعث می شود تا سیستم ایمنی بدن به همان اندازه واکنش نشان دهد که دراولین برخورد با پاتوژن واقعی واکنش نشان می داد.
برخی از واکسن‌ها نیاز به دوزهای متعدد دارند که به فاصله هفته ها یا ماه ها تجویز می‌شوند. تزریق متعدد گاهی اوقات برای تولید آنتی بادی های طولانی مدت و توسعه سلول های خاطره مورد نیاز است. به این ترتیب، بدن برای مبارزه با ارگانیسم خاص بیماریزا آموزش داده می شود و خاطره پاتوژن را تقویت می کند تا در صورت مواجهه با آن در آینده به سرعت با آن مبارزه کند.
ایمنی گروهی
هنگامی که فردی واکسینه می شود، به احتمال زیاد در برابر بیماری هدف محافظت می شود. اما همه افراد نمی توانند واکسینه شوند. افراد مبتلا به بیماری های زمینه ای که سیستم ایمنی آنها را ضعیف می کند (مانند سرطان یا ایدز) و افرادی که به برخی از اجزای واکسن آلرژی شدید دارند، ممکن است نتوانند واکسینه شوند. این افراد در صورت زندگی در میان افراد دیگری که واکسینه شده اند، همچنان می توانند محافظت شوند. هنگامی که بسیاری از افراد در یک جامعه واکسینه می شوند، پاتوژن به سختی میتواند در آن جامعه گردش یابد زیرا اکثر افرادی که با آن مواجه می شوند ایمن هستند. بنابراین، هرچه درصد بیشتری از جامعه واکسینه شوند، افرادی که نمی توانند توسط واکسن ها محافظت شوند، کمتر در معرض پاتوژن های مضر قرار می گیرند. به این فرآیند ایمنی گروهی می گویند.
این فرآیند اهمیت بسیار زیادی دارد به ویژه برای آن دسته از افرادی است که نه تنها نمی توانند واکسینه شوند، بلکه ممکن است بیشتر مستعد ابتلا به بیماری هایی باشند که ما میتوانیم به راحتی علیه آنها واکسینه شویم. هیچ نوع واکسنی 100% ایمنی ایجاد نمی کند و ایمنی گروهی برای افرادی که نمی توانند به طور ایمن واکسینه شوند محافظت کامل ایجاد نمی کند. اما با ایمنی گروهی، این افراد به لطف واکسینه شدن اطرافیان خود، محافظت قابل توجهی خواهند داشت.
با واکسیناسیون نه تنها از خود محافظت می کنید، بلکه از افرادی که در جامعه قادر به واکسینه شدن نیستند نیز در برابر بیماری محافظت می کنید. اگر قادر به انجام آن هستید، واکسن را دریافت کنید.
در طول تاریخ، انسان ها با موفقیت واکسن هایی برای تعدادی از بیماری های تهدید کننده حیات، از جمله مننژیت، کزاز، سرخک و فلج اطفال ساخته است.
در اوایل سده 1900 میلادی ، فلج اطفال یک بیماری جهانی بود که سالانه صدها هزار نفر را فلج می کرد. تا سال 1950، دو واکسن موثر علیه این بیماری ساخته شد. اما واکسیناسیون در برخی از نقاط جهان، به ویژه در آفریقا، هنوز به اندازه کافی برای جلوگیری از گسترش فلج اطفال رایج نبود. در دهه 1980 میلادی، یک تلاش مشترک جهانی برای ریشه کنی کامل فلج اطفال آغاز شد. طی سالها و دهه متعدد، واکسیناسیون فلج اطفال با استفاده از بازدیدهای معمول ایمنی سازی و کمپین های گسترده واکسیناسیون، در تمام قاره ها انجام شده است. میلیون‌ها نفر، اکثراً کودکان، واکسن را دریافت کرده اند و در آگوست ۲۰۲۰، قاره آفریقا گواهی عاری بودن از ویروس فلج اطفال وحشی را دریافت کرد و به سایر نقاط جهان (به جز پاکستان و افغانستان که فلج اطفال هنوز ریشه‌کن نشده است) در ریشه کنی فلج اطفال پیوست.
منبع: WHO (جهت مطالعه مقاله به زبان اصلی کلیک کنید)