آشنایی با نحوه تشکیل، ترکیبات و مکانیسم اثر شیرخشت

آشنایی با نحوه تشکیل، ترکیبات و مکانیسم اثر شیرخشت

مانا یا مان گروهی از ترکیبات طبیعی با فواید دارویی و تغذیه‌ای است که محصول جانبی فعالیت حشرات بر روی اندام‌های جوان گیاه میزبان می­ باشند. مان در زبان فارسی «انگبین» نیز نامیده می‌شود و در بازارهای طب سنتی ایران نیز دارای ارزش تجاری فراوانی است. مان­ها از تعامل شرايط ويژه اكولوژيكي زيست بوم، فعاليت حشره ­هاي خاص بر روي گونه ­های ميزبان گياهی ويژه حاصل می آيند. مثلث توليد مان شامل شرايط ويژه اكولوژيكی، گونه حشره و ميزبان گياهي خاص است كه حضور هر سه عامل لازمه توليد مان است.

مان شیرخشت (Purgative Manna)

اين مان به شكل ترشحات سفيد رنگ  و زرد مایل به قهوه­ای از گياه ميزبان تراوش شده  و پس از قرار گرفتن در مجاورت هوا، به شكل قطعات كروی به قطر 0.5 تا 1 سانتيمتر در ميی آيد.

میزبان گیاهی: Cotoneaster spp

گیاه شیرخشت جنسی از گیاهان چوبدار از خانواده گل سرخ است که بومی مناطق معتدل آسیا، اروپا و آفریقای شمالی می­ باشد. از نظر ظاهری شیرخشت گیاهی پایا به ارتفاع ۳ تا ۸ متر است که پوست آن خاکستری مایل به سیاه و دارای گل صورتی با حاشیه سرخ رنگ می­ باشد.

چندین گونه از خانواده شیرخشت می­توانند به عنوان میزبان گیاهی شیرخشت عمل کنند. اما مان­ های تشکیل شده از گونه ­های مختلف این خانواده، دارای تفاوت قابل توجهی در نسبت اجزا تشکیل دهنده می­ باشند. مانیتول به عنوان مهم­ترین و شناخته شده ترین جزء دارویی مان شیرخشت برای استانداردسازی محصولات دارویی حاصل شده از شیرخشت به کار می­رود. معمولا گونه­های میزبان شیرخشت در ایران درصد مانیتول کمتری نسبت به گونه های میزبان شیرخشت­های وارداتی ترشح می­ کنند و به همین دلیل از کیفیت مطلوبی برای تولید محصولات دارویی برخوردار نیستند.

حشره مولد

نام علمي حشره مولد شيرخشت Scolytus rugolosus Mull.  است. حشره مذكور زمستان را به صورت لارو زيرپوستك ­ها و داخل دالانهای گیاه میزبان سپری می­ کند. در اواسط بهار با مساعد شدن هوا لارو تبديل به شفيره شده و در زیر پوست و کامبیوم گیاه در جهت عمود به شروع به حفر دالان می کند. حشره در این محل ها، آوندهای آبکشی را قطع کرده و از گیاه میزبان تغذیه می­کند.

در مان شیرخشت، حشره نقش خود را با آسیب به اندام­ های هوایی گیاه و تحریک گیاه به تولید متابولیت­های ثانویه ایفا می­ کند. هرچند در مان­ه ای شناخته شده دیگر مانند ترنجبین، مان معمولا از ترشحات دفعی حشره، پس از تغذیه آنها از اندام­های مختلف گیاه به وجود می­ آید که ریسک آلودگی میکروبی این نوع از مان­ها را افزایش می­ دهد. به همین دلیل، استفاده از مان شیرخشت در محصولات دارویی نسبت به سایر مان­ها ارجحیت دارد.

شرایط ویژه اکولوژیک

تشکیل مان تابع شرایط اقلیمی می­ باشد بطوریکه مان در یک محدوده زمانی ظاهر شده و پس از مدت کوتاهی از بین می­رود. در مناطق معتدل، حشرات مولد میتوانند 2 تا 3 نسل درسال بر روی گیاه میزبان داشته باشند اما مان تنها در اوایل مردادماه روی اندام های هوائی گونه های مذکورقابل برداشت می­ باشد. با بررسی آمار هواشناسی منطقه در اوایل مرداد اختلاف درجه حرارت حداکثر مطلق و حداقل مطلق به بیش از بیست درجه می­رسد. در این ایام از محلهای آسیب دیده روی درختچه ترشحات خارج می­ گردد، به سرعت رطوبت خود را ازدست داده و به شکل مان قابل جمع آوری می ­شوند. در سایر ایام، شیرابه قندی مترشحه از گیاهان میزبان بسیار مورد توجه جانوران می­ باشد و در نتیجه بارندگی نیز شسته شده و از بین می­ رود.

ترکیبات مان گیاه شیر خشت

مهمترین ترکیبات شیرخشت  شامل 40 تا 90 درصد مانيتول، مقدار كمي قندهای هگزوز، فروكتوز، گلوكز، ساكاروز و پلی ساکاریدها است که باعث اسهال اسمزی می­ شود.

در مانا ترکیبات مختلف دیگری مانند ترکیبات پلی فنلی و فلاونوئیدها (مانند کاتچین، اپی کاتچین و فرولیک اسید کمپلکس شده به کربوهیدرات) و عناصر کمیاب ضروری (مس و روی) وجود دارد که می توانند اثرات مثبت مختلفی برای سلامت کودکان داشته باشد.

مکانیسم اثر مان شیرخشت

اثر ملینی شیرخشت ناشی از مانیتول است که به عنوان منبع اصلی قند موجود در شیرخشت می­تواند با جذب آب منجر به افزایش حجم محتویات روده­ای و حرکات روده­ ای گردد. این اثر به نوبه خود منجر به کاهش چرخه روده­ای-کبدی (Enterohepatic cycle) و دفع بیشتر بیلی روبین در دستگاه گوارش نوزادان می ­شود.

پیوند برخی از اجزای پلی فنلی مان شیرخشت با بیلی روبین در روده می­تواند از ورود بیلی روبین به گردش خون روده­ای-کبدی (Enterohepatic cycle) جلوگیری کند و سبب افزایش دفع بیلی روبین از روده گردد.

همچنین فلاونوئیدهای موجود در مان شیرخشت می­تواند بر متابولیسم بیلی روبین تأثیر گذاشته و سطح بیلی روبین را کاهش دهد. ضمنا این فلاونوئیدها از طریق فعالیت آنتی اکسیدانی خود، کبد را در برابر رادیکال­های آزاد محافظت می­کنند.

مطالعه بر شیرخشت و اثرات فارماکولوژیک آن

با توجه به این که شیر خشت تنها در نقاط محدودی در خاورمیانه و آسیای مرکزی تشکیل می­ شود، دسترسی به شیرخشت بسیار دشوار است و مطالعات محدودی بر روی آن انجام شده است. مطالعات بر روی اثر شیر خشت برای زردی نوزادان در ایران از سال 1992 میلادی آغاز شده است و به شکل­های مختلفی انجام شده است.

شرکت داروسازی ارس در ادامه مطالعات صورت گرفته، با تکیه بر تعهد و مسئولیت اجتماعی خود مطالعاتی در این زمینه انجام داده است که مطالب آن در مقالات آتی منتشر خواهد شد.