آیا شیرخشت برای نوزاد ضرر دارد؟ تمام آنچه باید درمورد شیرخشت بدانید

شیرخشت چیست؟

استفاده گیاهان دارویی در طب سنتی بسیار پرکاربرد بوده است. گیاهانی که طبع سرد دارند بسیار در درمان زردی نوزاد موثر می باشند. از جمله این گیاهان می‌توان به شیرخشت و ترنجبین اشاره کرد که در کتب « الحاوی » اثر محمدابن زکریای رازی و «مخزن الادویه » سیدمحمدحسین عقیلی خراسانی شیرازی به آن پرداخته شده است. شاید معروف ترین داروی درمان زردی نوزاد در کشور ما، شیرخشت و ترنجبین باشند. ابن سینا در کتاب قانون در مورد شیرخشت چنین گفته است:

“شیرخشت یا شیرخشک شبنمی بوده که در هرات بر درخت بید و گون کتیرا می‌نشیند و دارای مزاج معتدل است ، دارای اثر مسهلی و دیگر خواص مشابه ترنجبین، ولی از آن قوی تر است و خاصیت زداینده دارد.“

در مطالعات علمی مختلف نیز که برای بررسی اثر بخشی شیرخشت صورت گرفته است، تاثیر آن در کاهش سطح بیلی روبین و بهبود بیماری زردی به اثبات رسیده است.

برای اطلاعات بیشتر به مقاله آشنایی با نحوه تشکیل، ترکیبات و مکانیسم اثر شیرخشت مراجعه کنید.

مکانیسم شیرخشت

مانیتول جزء اصلی شیرخشت است و در دستگاه گوارش جذب نمی‌شود. بنابراین می تواند اثر ملین را با مکانیسم اسمز معکوس القا کند. بر اساس این فرضیه، انتقالات روده ای افزایش یافته و می‌توان انتظار دفع بیلی روبین بیشتر در دستگاه گوارش و کاهش بیشتر در چرخه کبدی را داشت. از سوی دیگر، برخی از اجزای مانای درخت شیرخشت با بیلی روبین پیوند می‌خورند و گردش کبدی آن (چرخه روده-کبد) را کاهش می‌دهند و از هایپربیلی روبینمیا جلوگیری می‌کنند. علاوه بر این، فلاونوئید های موجود در مانا ممکن است بر متابولیسم بیلی روبین تأثیر بگذارند و سطح بیلی روبین را از طریق فعالیت های آنتی اکسیدانی کاهش دهند.

شواهد اثر شیرخشت در درمان زردی نوزادان

مطالعات متعددی اثر شیرخشت را بر درمان زردی نوزاد ارزیابی کرده اند. مطالعه ای متا آنالیز نشان داد که مصرف ترکیبی شیر خشت با فتوتراپی (نوردرمانی) سطح بیلی روبین (در ۱۲، ۲۴، ۳۶، ۴۸ و ۷۲ ساعت پس از درمان ) و همچنین طول مدت بستری نوزاد را به طور قابل توجهی کاهش می‌دهد. این نتیجه از آنجایی مهم است که کاهش بستری شدن نوزاد در بیمارستان با کاهش دوره فوتوتراپی همراه است و می تواند عوارض جانبی فتوتراپی را کاهش دهد (برای اطلاعات بیشتر به مقاله مصرف هم زمان محصولات دارویی با پایه شیرخشت و فتوتراپی مراجعه کنید).

علاوه بر این، با اقامت کمتر نوزاد در بیمارستان، هزینه های بستری در بیمارستان و اضطراب والدین نیز کاهش می‌یابد. هیچ عارضه جانبی قابل توجهی در نوزادان در طول بستری و پیگیری گزارش نشد. در مطالعه محمد آزادبخت و همکاران نشان داده شد که ۸۸ درصد از نوزادانی که تحت درمان با مانای شیرخشت همراه با فوتوتراپی قرار گرفته بودند، در ۳ روز اول تجویز درمان شدند، اما تنها ۲۱ درصد از نوزادانی که فقط با فوتوتراپی درمان شده بودند بهبود یافتند. مطالعات نشان می‌دهند که سطح بیلی روبین کل در گروه درمان شده با شیر خشت به طور معنا داری کمتر از گروه دارونما می‌باشد. میزان نیاز به بستری یا فوتوتراپی در گروه درمان شده با شیر خشت و همچنین خطر ابتلا به زردی شدید نیز کاهش قابل توجهی دارد.

با توجه به نتایج مطالعات می‌توان از شیر خشت در درمان زردی نوزاد به تنهایی و یا همراه با سایر روش های درمانی مانند فوتوتراپی استفاده کرد. استفاده از این قطره همراه با فوتوتراپی می‌تواند منجر به کاهش سطح بیلی روبین و همچنین کاهش طول مدت بستری در بیمارستان و هزینه درمان در مقایسه با افرادی که فقط از فوتوتراپی استفاده می‌کنند، می شود. به همین دلیل درمان ترکیبی آن همراه با فوتوتراپی ایمن تر و کارآمدتر خواهد بود (برای اطلاعات بیشتر به مقاله نکاتی درباره‌ی فتوتراپی (نوردرمانی) در درمان زردی نوزادان مراجعه شود).

آیا شیرخشت برای درمان زردی نوزادان ضرر دارد؟

با توجه به سنت طولانی مصرف و کاربرد شیرخشت در طب سنتی سمیتی از آن گزارش نشده است. با این حال، در مورد عصاره های غلیظ، ارزیابی دقیق تری از ایمنی صورت گرفت. در نتایج این آزمایش بر روی سلول های تک هسته ای محیطی خون (Peripheral blood mononuclear cells) هیچ سمیتی از شیرخشت مشاهده نشد. همچنین میزان زنده ماندن این سلول ها نسبت به گروه کنترل افزایش داشت. این یافته ها نشان می‌دهند که عصاره شیرخشت اثرات سیتوتوکسیک ندارد. سایر مطالعات در رده های سلولی MDCK، Vero، MDBK، HepG2 نیز هیچ سمیتی از شیرخشت گزارش نکردند.

در مطالعه بالینی که بر روی ۱۲۰ نوزاد مبتلا به زردی انجام گرفت هیچ عارضه جانبی از شیرخشت گزارش و مشاهده نشد. از آنجا که مطالعات بالینی زیادی از ایمن بودن این گیاه گزارش نشده است مصرف آن در نوزادان نارس و یا نوزادانی که عوامل ریسک در آن ها وجود دارد مصرف این قطره باید تحت نظر پزشک باشد.  از آنجایی که میزان ماده موثره در هر نمونه گیاهی از شیر خشت با توجه به اقلیم و شرایط جمع آوری و انتقال متفاوت است، نمی‌توان میزان دقیق و تاثیرگزار گیاه را از عطاری ها تهیه کرد.

همچنین گیاه جمع آوری شده از دل طبیعت میزان نا مشخصی ناخالصی و آلودگی داشته که می‌تواند برای نوزاد خطرناک باشد. به همین جهت لازم است تا این گیاهان به صورت مناسب خالص سازی و ایمن شوند. یکی از محصولاتی که از شیرخشت وجود دارد قطره خوراکی نئوناستر برای درمان زردی نوزاد بوده که به شیوه نوین تولید شده است. مطالعات انجام شده روی این قطره ایمنی آن را به اثبات رسانده و نشان داده شده است که به میزان چشم گیری سطح بیلی روبین نوزادان را کاهش می‌دهد. از این رو استفاده از آن جهت درمان زردی نوزاد در مراکز درمانی رسمی کشور رو به گسترش است (برای آشنایی بیشتر با این محصول به نئوناستر مراجعه کنید).

نتیجه گیری

زردی نوزادان از جمله بیماری‌های که اغلب در بدو تولد ایجاد می‌شود. عدم درمان زردی می‌تواند به عقب ماندگی ذهنی و مشکلات شنوایی در نوزاد منجر شود. روش‌های درمانی متفاوتی برای درمان زردی وجود دارد که می‌توان به مکمل‌های گیاهی همچون شیرخشت به عنوان روش‌ کارآمد و ایمن تر نسبت به سایر روش‌ها اشاره کرد. قطره نئوناستر (Neoneaster) که توسط شرکت آرام پیشداد ارس آزما تولید شده است از جمله محصولات شیرخشت بوده که با فرمولاسیون نوین و خلوص بالا در درمان زردی نوزادان بسیار موثر است (برای اطلاعات بیشتر به مقاله نئوناستر (NEONEASTER): شیوه نوین درمان زردی نوزادان مراجعه کنید).

زردی نوزادان

از جمله بیماری های بسیار شایع در نوزادان زردی هنگام تولد می‌­باشد که به دلیل افزایش سطح بیلی روبین خون اتفاق می‎افتد (برای اطلاعات بیشتر به مقاله انواع زردی نوزادان مراجعه کنید). حدود ۶۰ درصد نوزادان و ۸۰ درصد نوزادان نارس به زردی دچار می‌شوند. عدم درمان زردی و افزایش بیلی روبین در خون می­تواند منجر به آسیب مغزی و بیماری به نام “کرن ایکتروس (Kernictrus)” گردد که مشکلات جدی مادام ‌العمری مانند ناشنوایی، عقب ‌ماندگی ذهنی یا فلج مغزی را به‌ دنبال دارد (برای اطلاعات بیشتر به مقاله عوارض زردی نوزادان: بی توجهی به درمان به موقع زردی نوزاد چه عواقبی دارد ؟ مراجعه کنید). از این رو درمان زردی در نوزادان بسیار حائز اهمیت است (برای اطلاعات بیشتر به مقاله زردی نوزادان: دلایل، انواع و روش‌های درمان زردی نوزادان مراجعه کنید).

فاکتورهای افزاینده خطر ابتلا به زردی در نوزاد

بعضی از فاکتورها ممکن است خطر ابتلا به زردی را افزایش دهند که از میان آن ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد (برای اطلاعات بیشتر به مقاله هر آنچه که باید در مورد زردی نوزاد بدانید! مراجعه کنید):

• سن پایین ( کمتر از ۴۰ هفته )
• نزدیکی سطح بیلی روبین کل سرم و یا بیلی روبین قبل از ترخیص نوزاد به آستانه شروع فوتوتراپی
• ایجاد زردی در کمتر از ۲۴ ساعت
• همولیز، در صورت شناخته شدن یا مشکوک بودن به افزایش سریع بیلی روبین  بیش از ۰.۳ میلی گرم بر دسی لیتر در ساعت در ۲۴ ساعت اول یا بیش از ۰.۲ میلی گرم در دسی لیتر در ساعات پس از آن
• بیماری های همولیتیک مانند کمبود (G6PD)
• سندرم داوون
• فتوتراپی قبل از ترخیص
• فاکتورهای ژنتیکی مانند داشتن برادر و خواهر مبتلا به زردی
• خون ریزی پوست سر (هماتوم) و کبودی آن
• کاهش شیردهی مادر( یا شیردهی با بطری) و کاهش وزن نوزاد
• نوزاد مبتلا به چاقی و بزرگ جثه (ماکروزومیک)
• مادر مبتلا به دیابت

روش های درمانی زردی نوزادان

سطح بیلی روبین و سن نوزاد در انتخاب روش درمان زردی نوزاد بسیار موثر است (برای اطلاعات بیشتر به مقاله انواع روش های درمان زردی نوزاد مراجعه کنید). روش های درمان زردی  نوزاد متفاوتی وجود دارد که از میان آن ها فوتوتراپی (نوردرمانی) (برای اطلاعات بیشتر به مقاله فتوتراپی، مزایا و معایب آن مراجعه کنید) و تعویض خون جز روش های استاندارد درمان زردی می‌باشند. از سایر روش های درمانی زردی نیز می‌توان به تجویز ایمونوگلوبولین ها، داروهایی نظیر فیبرات ها و فنوباربیتال و همچنین استفاده از فرآورده های گیاهی نظیر شیرخشت و ترنجبین اشاره کرد (برای اطلاعات بیشتر به مقاله راهکار های درمان سنتی زردی نوزاد مراجعه کنید).

منابع

1. Fakhri, M., et al., Preventive effect of purgative manna on neonatal jaundice: A double blind randomized controlled clinical trial. Journal of ethnopharmacology, 2019. 236: p. 240-249.
2. Aghababaeian, H., et al., The effect of Bilineaster “Cotoneaster” on reducing bilirubin in neonates with jaundice-a triple-blind randomized clinical trial. Journal of Advanced Pharmacy Education & Research| Jan-Mar, 2021. 11(1).
3. Ostovar, M., M. Marzban, and A. Salehi, The effect of Cotoneaster manna on neonatal jaundice: A PRISMA-compliant systematic review. Planta Medica, 2016. 82(S 01): p. P961.
4. Khedmat, L., S.Y. Mojtahedi, and A. Moienafshar, Recent clinical evidence in the herbal therapy of neonatal jaundice in Iran: A review. Journal of Herbal Medicine, 2021. 29: p. 100457.
5. Azadbakht, M., et al., The effect of purgative manna on the infant jaundice. Iranian Journal of Pharmaceutical Sciences, 2005. 1(2): p. 95-100.
6. Fakhri, M., et al., Purgative manna from Cotoneaster spp. in Iranian traditional medicine and new sources. Journal of Islamic and Iranian Traditional Medicine, 2016. 6(4): p. 347-353.
7. Fakhri, M., et al., Is cotoneaster manna improving the treatment of neonatal jaundice? ||| Bangladesh Journal of Pharmacology, 2018. 13(2): p. 168-178.
8. Rafieian-Kopaei, M., et al., Cotoneaster: A safe and easy way to reduce neonatal jaundice. Journal of clinical and diagnostic research: JCDR, 2016. 10(4): p. SC01.
9. Ghotbi, F., [Surveying the effect of cotoneaster spp.[shir khesht] on neonatal jaundice]. 2006.
10. Etebari, M., et al., Genotoxicity evaluation of aqueous extracts of co-toneaster discolor and Alhagi pseudalhagi by com-et assay. Journal of Research in Medical Sciences, 2012. 17.
11. Kicel, A., An overview of the genus Cotoneaster (Rosaceae): phytochemistry, biological activity, and toxicology. Antioxidants, 2020. 9(10): p. 1002.
12. Kicel, A., et al., Multifunctional phytocompounds in Cotoneaster fruits: Phytochemical profiling, cellular safety, anti-inflammatory and antioxidant effects in chemical and human plasma models in vitro. Oxidative medicine and cellular longevity, 2018. 2018.

نویسنده

دکتر نریمان لشگری

محقق و داروساز